از گذشته نوعی درختچەی خودرو به نام " گیەڵ " (gyall ) مورت -مورد امروزی به وسعت چندین هکتار در سراب گیلانغرب وجود داشتە کە هم اکنون هم موجود میباشد که به "سراب گیەڵ" یا "باغ گیەڵ " معروف بوده است ، و با توجه به این که در گذشته نام بسیاری از مناطق را از روی نام مواد طبیعی درختان و گیاهان آن منطقه نامگذاری کرده اند ، مانند: چناران، اناران، نی ان (نیان)، زلان ، قیلان، گوڵان=گوڵەێن ، کرف هاور ، ناودار و ... . این دشت نیز با وجود سراب و باغ زیبای " گیەڵ " (گیەڵ: نام قدیم مورت) که درختچەی کمیاب، دارویی، شفابخش ، مقدس و مورد توجه آیین زرتشت کە در باور عامیانە مردمان این دیار درخت گیەڵ از عرق پیامبر زرتشت رویدە و نماد اهورا مزدا بوده است کە چندین کاخ کسرایی ساروجی مختص بە دوران اشکانیان و ساسانیان در کنار سراب گیەڵان و باغ گێەڵ بنا کردە اند ، این منطقه نیز به نام "دشت گیەڵان" = " gyallan " به معنی جایی که درخت " گیەڵ " دارد نامگذاری شده است .
بنابراین اسم " گیەڵان " = "gyallan " یک اسم کاملا کوردی می باشد که از ریشه ی ( گیەڵ = gyall = مورت) گرفته شده و هیچ وجه تسمیهی با گیلان شمال که برگرفته از ( قوم گیل = gil = گیلک) می باشد را ندارد، اما با توجه به اینکه در زبان فارسی حرکات (فتحه ،کسره ،ضمه ) روی حروف گذاشته نمی شود در اسم کوردی گیەڵان = gyallan نیز علامت فتحه روی حرف " ی " آن در فارسی حذف شده و به اشتباه گیلان = gilan نوشته شده است.
لازم به ذکر است هنوز در بعضی از ضرب المثل های بومی افراد مسن در روستاهای طایفه گیلانی کلهر، واژه ی " گیەڵ " به کرات شنیده می شود.مثلا.
. 1-(مال اباد چماین گیەڵ ها ژێر زوانێ ) یعنی فلانی خوش سخن و شیرین بیان است.
2-(گیەڵ وه گۊل = پەس وه تۊل)یعنی هر کاری باید درست و جای خود انجام شود
.
باتوجه به اینکه طایفه ی گیلانی کلهر قدیمی ترین ساکنان دشت گیەڵان بوده اند به همین نام مشهور شده اند ، این در حالی است در سال " 1303 " یعنی حدود 90 سال پیش به دستور رضاخان پهلوی که منجر به منع چادرنشینی عشایر کشور و یکجانشینی آنان گردید تعدادی از عشایر کوچ رو ایل کلهر نیز: از جمله طایفه خالدی ((چهار تیره خالی =1-روتوند 2- شیرزادی 3- وارگه 4- صید محمد سلیم (صید محمدی ، غلامی ، باپیر ، کرمه، صیادیان ...)) و همچنین دیگر طوایف و تیره های کوچ رو گیلانی الاصل ایل کلهر از جمله = عبدالمحمدی ، زرگوش ، علیرضاوندی ، پیرگه ، ...... به تدریج در اطراف "قلای گیه لان" سکنی گزیدند و " عملەی " یکجانشینی را در دشت گیەڵان تاسیس نمودند و بعداز حدود شش سال در سفر دوباره رضاخان در سال 1309هجری شمسی، یعنی 84 سال پیش اسم دشت گیەڵان و طایفه ی گیەڵانی را به شهر تازه تاسیس عمله نهادند و " عمله " نیز به گیەڵان تغییر نام یافت و فقط با توجە بە شباهت نوشتاری اسم گیەڵان در رسم الخط فارسی بە گیلان شمال ، برای جلو گیری از اشتباهات اداری و نامه نگاری کلمه ی " غرب " را به آخر اسم " گیەڵان " اضافه کردند تا با گیلان شمال اشتباه گرفته نشود ، کە البتە در زبان کوردی ، هم نوشتاری و هم گفتاری و معنایی ، " گــیـەڵان " کاملا متفاوت نوشتە ، خواندە و معنا میشود و نیازی بە اضافه کردن غرب ندارد.
پس حکایت سفر رضاشاه پهلوی و کار مثبت ایشان فقط اضافه کردن کلمه "غرب" به آخر اسم " گیەڵان " بوده است نه نام گذاری گیەڵان !
این درحالی است که اسم طایفه ی گیلانی و دشت گیلان بصورت سنگ نوشته به رسم الخط عربی در توایخ 247 ە.ق _ 451 _ ه.ق و جمادی الثانی سال 877 هجری قمری یعنی 1189 _ 986 _ 559 سال قبل که بر روی سنگ مزار بزرگان و نوادگان اجدادی این طایفه از جمله علی بگ ، محمد بگ و صوفی بگ ولد محمد بگ من طایفه گیلانی که از نوادگان اجداد طایفه ی گیلانی و ... می باشند حکاکی شده اند .
شایان ذکر است به نقل قول از مرحوم حاج الیاس عظیمی از طایفه شیرزادی تا سال 1305 خورشیدی(حمله لر) هیچگونه بنایی در عمله ی چند سال تاسیس وجود نداشته وفقط تعداد کمی ازعشایر فصل زمستان را در کپر و سیاه چادر در عمله گیلان یا ویژنان زندگی میکردند و اکثرا در کوه های گرمسیر قشلاق را می گذراندند و ییلاق را درمناطق (گواور و ماهیدشت ، اسلام اباد،) سپری می کردند.در حالی که تمامی تیره ها و روستا های طایفه گیلانی کلهر از قدیم الیام به صورت یکجانشینی فقط در دشت گیلان به کشاورزی و دامپروری مشغول بوده اند.
باید توجه داشت که کلمه ی "عملە" { ئەمڵە} به مردمانی سیار و چادر نشین که با ایلخان و والی وقت ایل یا طایفه مستقل جهت امور تدارکات دفاعی ، معیشتی در کوچ بوده اند اطلاق می شده و در عرف محلی پشت ماله یا قیطول نیز گفته شده است و در هیچ زمانی و هیچ منطقه ای بار مکانی ، جغرافیایی نداشته است.مانند عمله مهدی خان گیڵانی ، عمڵەێ محمد علی خان حاجی زاده ؛ اسماعیل خان حاجی زاده ، شهباز خان حاجی زاده، محمد حسن خان، عمله زینلعابدین خان حاجی زاده ، عمله محمد خان کاظم خانی ، عمله اکبر خان خمان گیلانی ، عمله داود خان و.....
ابیات فولکلور زیر مصاف با گرده همایی ایلات غرب از جمله ایل بزرگ کلهر ، که طی نامەای توسط داوود خان امیر اعظم در زمان مشروطیت برای تصرف تهران ( جنگ نوبران ساوه)، از تعدادی بزرگان طایفه گیلانی کلهر جهت حمایت و همراهی مبارزان طایفه گیلانی در این جنگ دعوت به عمل آورده است......
گرگین و قادر ، کریم و قباد = بگزاده ی گیەڵان کل بان و امداد
نامدار فتابگ له دعوا مشهور = ویش تدارک کی پری شر شور
عزیز بگ و تمرخان، میرزا بساط بگ= آزادخان گرز بریو ،صایەخان بکربگ
سواره ی گیەڵان تماما یکسر = فردا حاضر بون وارد له لشکر
جوق جوقو تیپ تیپ له قڵاێ گیەڵان = گیەڵان موج مدا له نه ره شیران
........
منظور از" بگزاده گیەڵان " و "سواره گیەڵان " تمامی تیره ها و روستاهای طایفه گیلانی کلهر می باشد که در این اشعار فقط اسم تعدادی از بزرگان طایفه گیلانی کلهر آمده است.
مرحوم فرج الله خان منیشی ، در کتاب ناگفتنی های کلهر چنین آورده است....
انچه که از پیشینیان خود شنیده ایم ایل کلهر در منطقه گیلان فقط سه طایفه قدیمی و اصلی وجود داشته است ، بقیه ی تیره ها و طوایف در گذر زمان هر کدام از جایی به منطقه گیلان آمده اند .. و این سه طایفه اصیل و قدیمی کلهر شامل... 1_ طایفه حاجی زادگان 2_ طایفه گیەڵانی 3_ طایفه گلینی می باشند. البته تمامی طوایف گیلانغرب کلهر اصالت گیلانی و ایلات و طوایف کوچرو گیلان بوده اند
لازم به ذکر است در حال حاضر طبق اسناد سنگ نوشته ی موجود ، که اسم طایفه گیلانی 1189 _ 986 _ 559 و سال قبل بر آنها حک شده است طایفه ی گیلانی کلهر به عنوان کهن ترین طایفه ی شناسنامه دار اجداد ایل کلهر و منطقه ی گیلانغرب شناخته می شود.
گیەڵ : درختچەی کهن ، شفابخش و مورد تقدیس آیین زرتشت در سراب دشت گیەڵان کەڵهوڕ کە در باور عامیانە مردمان این دیار "گیەڵ"عرق زرتشت پیامبر و نماد اهورا مزدا بودە است .
در پایان از مردم غیور و اصیل قوم کورد کلهر و دیار پایتخت نشینان عاجزانه تقاضامندم که نام ریشه دار و باستانی " گیه لان " که نماد تمدن و فرهنگ چند هزار ساله این قوم کهن ایرانی بوده است را با همراهی نا آگاهانه از بعضی افراد سودجو که هدف دار سعی در تضعیف و تخریب جایگاه ، نام و قدمت مستند 1200 ساله ی این شهرستان از قدیم الیام به همین نام را دارند خدشه دار و زیر سوال نبرید و در راه ترویج و شناساندن ریشه و معنای نام این شهرستان " گیه لان " و درختچه ی مقدس و باستانی " گیه ل " به جایگاه اصلی خود از هر تلاشی مضایقت نفرمایید .
( گیەڵ = موورت ـ مورد امروزی ) گیلانغرب کلهر
