زبان کوردی گویش کلهری ـ زاراوەێ کوردی کەڵهوڕی(کرماشان ـ بیجاڕ ـ ئیلام ـ خانەقین ... )

 

 

 

 

گویش کلهری  یکی از شش گویش اصلی زبان کردی و خود شامل لهجه های مختلف و متعددی است از جمله : گروسی ، کلیایی ، زنگنه ای ، قصری - کرماشانی ، گورانی ، ارکوازی ، ابدانانی ، ایلامی ، خانقینی  و  ... است . کلهری ، گویشی از گویش‌های جنوبی کردی است که در استان کرمانشاه، استان ایلام  بخش بزرگی از  شرق و جنوب کردستان عراق یعنی شهرهای خانقین، مندلی، زرباتیه، جلولا، جسان، کلار و کفری ، بدرە، بلد روز ، و.... همچنین در استان کردستان ایران (سنندج) در شهرستان‌های بیجار و قروه، دهگلان بدان سخن گفته می‌شود.

 

گروه گویشهای کوردی جنوبی به سه گویش اصلی : کلهری ، لکی و لُری تقسیم می شود. 

 

خصوصیات زبانی : 

 

پروفسور ولادیمیر مینورسکی خاورشناس و اسلام شناس روسی، بر این باور است که زبان کردی به طور قطع از ریشه زبان مادی است. چنانکه که وی در این رابطه می گوید:

 

«اگر کردها از نوادگان مادها نباشند، پس بر سر ملتی چنین کهن و مقتدر چه آمده‌است و این همه قبیله و تیرهٔ مختلف کرد که به یک زبان ایرانی و جدای از زبان دیگر ایرانیان تکلم می‌کنند؛ از کجا آمده‌اند؟» (مینورسکی ۱۹۷۳). »

و با توجه به این مطلب ، ریشه گویش کلهری نیز از همان مادی است و دارای همان خصوصیات است .

 

 

حوزه زبانی گویش کوردی کلهری :

 

جغرافیای زبانی گویش کلهری را می توان از سمت شرق به غرب ؛ گردنه اسدآباد تا جلولا و بلد روز در کردستان عراق ( نزدیکی بغداد ) و از شمال به جنوب ؛ بیجار  در استان کردستان (سنندج) تا مهران و آبدانان در جنوب ایلام و بدره و جسان در استان نینوای عراق ، منتهی به کوههای کلهر دانست . این گویش دارای تنوع لهجه های بسیاری است که خود گویای غنا و قدرت این گویش کردی است ، به عنوان مثال :

 در شمال این منطقه و در منطقه گروس (بیجار  دهگلان   قروه ) با لهجه گروسی ، در شرق در مناطق اسد آباد و سنقر و کلیایی به لهجه ی کلیایی در غرب این منطقه و در مناطقی مانند استان خانقین و شهرهای آن با لهجه خانقینی ، در جنوب در مناطقی چون ایلام مهران و آبدانان با لهجه ی ارکوازی یا به عبارتی ایلامی ، و در مرکز این مناطق یعنی در شهرهایی چون کرمانشاه ، اسلام آبادغرب ،گیلانغرب، ایوان غرب ، ماهیدشت ، شیروان چرداول و ...کلهری را با  غلظت بیشتری ادا می کنند، لازم به ذکر است در این حوزه لهجه ها و زیر لهجه های دیگری نیز کاربرد دارند مانند : گورانی ، زنگنه ای ، سنجاوی ، قصری - کرماشانی و ... که تفاوت آنها با هم تنها در بعد فونوتیک و ترز تلفظ است .

 

برخی، گویش کلهری را تنها مختص به ایل کلهر می دانند و آن را به مناطقی چون کرمانشاه ، اسلام آبادغرب ، گیلانغرب ، ایوان غرب ، ماهیدشت ، ایلام و خانقین محدود می دانند . اما در تمامی جغرافیایی که از آن بحث شد گویش کلهری به کار می رود با اندک تفاوتی در فونوتیک .

برای مثال در منطقه ی کلیایی همین لهجه بی هیچ اختلافی صحبت می شود اما به اول برخی افعال « ئه » یا «اَ» اضافه می شود . 

 

همچنین در مناطقی مانند گهواره ، کرند و روستاهای شمالی سرپل ذهاب به لهجه ی گورانی صحبت می شود که همان کلهری است بی هیچ تفاوتی الی در تلفظ . جمعیت گوران یا ایل گوران یکی از طوایف کُرد اند که دیر زمانی به هورامی تلکم داشته اما اکنون جز در 2 یا 3 روستا بیشتر به این گویش سخن گفته نمی شود .

 

در مناطقی چون ایلام و جنوب آن به دلیل حضور و تسلط حاکمان لر فیلی « ابوقداره » یا ( حاکمان پشتکوه که به گفته و اعتراف خود اصالتا عرب و حتی از سادات بوده و هیچ ریشه ی کردی ندارند ) به لهجه ی مردم این مناطق عنوان فیلی می دهند که اساسا اشتباه بوده زیر فیلی تنها نام خاندان حاکم بر این مناطق بوده است که پس از شکست از سپاه کلهر و حکومت مرکزی در زمان رضا خان همراه عده ی  دیگری به بغداد گریخته و در آنجا ساکن شده و اکنون تقریبا تمامی کردهای شیعه بغداد را فیلی می خوانند در صورتی که اکثر آنها از تیره ها و طوایف مختلف کلهر از جمله : ارکوازی ، ملک شاهی ، خزلی ، خالدی، منصوری ، گیلانی و خانقینی و  ... می باشند که بسیاری از آنان در زمان حکومت بعث به علت نداشتن شناسنامه عراقی و متعاقب سیاست های تعریب از بغداد خانقین و دیگر مناطق به کرمانشاه ، ایلام و سایر مناطق سوق داده شده اند .

به هر ترتیب اختلاف لهجه در هر زبانی بسیار طبیعی و معلول علتهای بسیاری از جمله مهاجرت ، مجاورت ، اختلاط و تاثیر می باشد که برای نمونه می توان به یکی دیگر از گویش های کردی یعنی کرمانجی اشاره کرد . برای نمونه آگاهان به زبان می دانند گویش کرمانجی در مناطق اصلی خود در شمال کردستان ، جنوب کردستان و قسمت های شمالی شرق کردستان بسیار متفاوت است با گویش کرمانجی در شمال خراسان که سالها پیش به این منطقه کوچانده شده اند . این اختلاف به حدی است که دو فرد گویش ور این دو منطقه به راحتی با هم ارتباط برقرار نمی کنند در حالی که بیش از چهارصد سال پیش همه آنها در یک منطقه زیسته و به یک گویش سخن می گفته اند .

 

نمونه های بیشتری از این سیر زبانی در خارج از این حوزه نیز قابل لمس است به عنوان مثال تعدد لهجه در انگلیسی که در استرالیا ، امریکا و انگلستان و دیگر مناطق به گویش های مختلف از این زبان تکلم می شود .

 

بنابراین تفاوت لهجه در مناطق حوزه ی گویش کلهری نیز طبیعی است و وابسته به دلایل بسیاری چون قرابت و اختلاط با دیگر گویش های کردی و غیر کردی ، مهاجرت از منطقه ای به منطقه ی دیگر ، دین و آئین و ... باعث این تفاوت ها شده در حالی که تمام لهجه ها و زیر لهجه هایی که ذکر شد همسانند و تنها خود گویشوران این لهجه های قادر به درک تفاوت های آن هستند زیرا اگر کسی خارج از این حوزه به طور همزان مخاطب چند لهجه از این گویش باشد همه ی آنها را یکسان خواهد شنید . 

 

گذشته از این ها منبع بسیار معتبری که هر کرد و غیر کردی برای تمیز دادن ایلات و طوایف گوناگون کرد و گویش های مختلف آن،از آن بهره می گیرد کتاب ارزشمند شرفنامه امیر شرف خان بتلیسی است که در آن به صراحت زبان کردها را به چهار گویش : کرمانجی ، کلهری ، گورانی ( هورامی ) و لوری تقسیم می کند . و مبین این مطلب است که گویش کلهری یکی از چهار گویش مستقل و مهم کردی است که در نزدیک به 500 سال پیش در مناطق وسیعی از کردستان بدان تکلم شده است .

 

گویش کلهری، ادبیات، نویسندگان و شاعران آن :

 

ادبیات کردی از نظر تاریخ ادبیات متاسفانه بسیار مدون نیست و چیزی که از آن به عنوان ادبیات کردی یاد می‌شود تنها اشعاری است که در قالب کتاب‌های دست نوشته شاعران قدیمی سرزمین کردستان است و تعداد کمی از آنها گردآوری و چاپ شده‌اند، می‌باشد.

 

اما ادبیات در منطقه کلهر نیز پیرو این پیشینه‌است و خود را وام دار و وارث آن می داند. منطقه کلهر دارای نویسندگان و شاعرانی بسیار نامدار و ارزشمند در ادبیات کردی است که از جمله آنها می توان به شاعران زیر اشاره کرد:

 

شاکه و خان منصور - الماس خان کندوله‌ای - ترکه میر - اقا محمد یزدانی گیەڵانی (اقا شاعر) ـ نقی خان آزاد کلهر و...

 

و باید اشاره داشت ادبیات کردی در منطقه کلهر از دو دههٔ پیش رشد قابل توجهی داشته‌است. نویسندگان و شاعران برجسته‌ای در عرصهٔ زبان و ادبیات کردی به تلاش و تکاپو مشغولند که برخی از آنان به این شرحند:

 اقای سعید عبادتیان |بانان|  ؛ سالەیل لە کیس چێ ـ  لە لە لام بۊد گومد کردم و بسیاری از مجموعە ها و ترجمەهای ارزندەی دیگر 

عباس جلیلیان: صاحب فرهنگ واژه ارزشمند کردی-کردی-فارسی:«باشوور» و چندین تالیف دیگر

علی اشرف نوبتی صاحب کتاب: کوچه باغی‌ها

پرویز بنفشی صاحب کتاب‌های: شنهٔ شمال، تریوسکه و دنگ دل

جلیل آهنگرنژاد صاحب کتابهای: نرمه واران، تم، وا و...

رضا موزونی صاحب کتابهای: یی شو اگر بچیدن، چراخ، میمگه جارو برقی و...

علی الفتی صاحب کتابهای: سانه ناو، گرمه شین، گیان و...

 

اصطلاحات خویشاوندی در ایل کلهر :

 

نمونه ضرب المثلی کلهری درباره خویشاوندان:

آتش خوبه با دم و دود " برادر هم خوبه ولی نه به جای شوهر

ئاگر خاسه ده م دیو " برا خاسه نه چیو شیو

واژه‌های مربوط به بستگی خویشاوندی که در ایل کَلهُر ساکن غرب ایران رواج دارند:

 

فارسی کلهری آوانوشت

زن ژن Žen

مرد پیاگ Peyāg

پدر باوگ Bāug

مادر داڵگ Dāleg

برادر برا berā

خواهر خُوەیشک Xovayšk

پدربزرگ (جدپدری) باپیر bāpir

پدربزرگ (جد مادری) باپیر bāpir

مادربزرگ (جد پدری) نەنگ naneg

مادر بزرگ (جد مادری) نەنگ naneg

عمو مەمو Mamu

عمه میمگ Mimeg

دایی خالو Xāllu

خاله میمگ Mimeg

داماد زاوا Zāvā

عروس وەۊ Viv

زن عمو مەموژن Mamu žen

زن دایی خالوژن Xāllu žen

شوهر خاله شۊ میمگ Šiu mimeg

شوهر عمه شۊ میمگ Šiu mimeg

زن برادر برا ژن Berā žen

خواهر شوهر دش deš

هم عروس هاو و وەۊ Hāv viv

باجناق هاو زاوا Hāv zāvā

پسر عمو ئاموزا āmuzā

دختر عمو ئاموزا Āmuzā

پسر دایی خالو زا Xāllu zā

دختر خاله میمزا Mimezā

پسر خاله میمزا Mimezā

دختر عمه میمزا Mimezā

پسر عمه میمزا Mimezā

پسرم کورم Kurrem

دخترم دۊەتم Divatem

برادر زاده برار زا Berār zā

خواهر زاده  خوار زا Xouār zā

 

جستارهای وابسته : منابع 

↑ I. Kamandar Fattah, Les Dialectes kurdes méridionaux : étude linguistique et dialectologique. Louvain, Peeters, 2000, p. 55-62

↑ I. Kamandar Fattah, Les Dialectes kurdes méridionaux: étude linguistique et dialectologique. Louvain, Peeters, 2000, p. ۵۵-۶۲

↑ Iranian languages Facts, information, pictures | Encyclopedia.com articles about Iranian languages

↑ Ethnologue report for Iran

↑ Kurdish language - Britannica Online Encyclopedia

↑ زبان کردی | Kurdish Academy of Language

↑ پرفسور الف. حسن پور، ناسیونالیسم و زبان در کردستان، ۱۹۸۹

↑ پرفسور م. ایزدی، کردها، دانشگاه هاروارد، آمریکا، ۱۹۹۲

↑ پرفسور جمال نبز، بسوی اتحاد زبان کردی، ۱۹۷۶

↑ ذَ بیهی ۱۹۶۷

↑ مَکنزی ۱۹۸۱

↑ دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران ۱۳۸۰، ص. ۵۴۸-۵۴۹

↑ کرد و پراکندگی او در گستره ایران زمین - ح. بهتویی - ۱۳۷۷ - تهران.

↑ Ethnologue report for southern Kurdish

↑ Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) ۲۰۰۰,.

↑ Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) ۱۹۸۹,

↑ زبان کردی | Kurdish Academy of Language

↑ Antonio Panaino, Sara Circassia. The scholarly contribution of Ilya Gershevitch to the development of Iranian studies: International Seminar, 11th April 2003, Ravenna (Simorg Series ed.). 2006. ص 2-71. ISBN 88-8483-314-0.

↑ کردها نوادگان مادها - و. مینورسکی - ۱۳۸۲ نشر: ژیار

↑ اردشیر کشاورز در مقاله ای به نام ـ واقعیت تاریخ و ایل کلهر_ـ در هفته نامه ی سیروان ، شماره 367 ، سال هشتم ، 84/11/1

↑ فرهاد جهان بیگی ، مقاله ی ـ کردها و تقسیم بندی زبانی ـ گاه نامه ی میدیا، شماره 12، سال اول، 89/06/7